Mısır Mitolojisi Sözlüğü (A-B)

Mısır Mitolojisi Sözlüğü adlı bu küçük alfabetik sözlükte Mısır Mitolojisi ve Eski mısır Dini konulu maddeleri kısaca formda sunmaya çalıştım

Aam, Annu (Heliopolis) kentinin koruyucusu ve güneş tanrısının formlarından birisi olan Tem’in diğer adı olup, ölüler kitabında bahsi geçmektedir:

“Ben Ra’yım, ben Aam’ım, varislerimi yok ettim.”

< Eski Mısır dilinde aam ‘yemek, parçalamak, yok etmek’ anlamlarına gelir.

Aamon Bkz. Amon

Aani Maymun başlı bir tanrının adıdır.

Aart Kutsal gölde yıkanırken timsah tanrı Sebek’e dönüşen Ra’nın sembollerinden birisidir.

Aaru, Aanroo Bkz. Yaaru

Ab İnsan kalbine verilen isim olup canlılığın merkezi olduğuna inanılmaktaydı.

Abaton, Abatos Nil nehri üzerinde bulunan Bigeh adasında bulunan kutsal bir mevkinin adıdır.

Abidos Bkz. Abydos

Abtu Anet ile bir çift oluşturan bir balığın adıdır.

Abydos İlk iki hanedan boyunca kraliyet mezarlığı olarak kullanılan daha sonraki dönemlerde de Ölüler Diyarı Tanrısı Osiris’i ziyaret amacıyla gidilen kutsal kentin adı olup, içene ölümsüzlük veren bir pınarı da barındırmaktadır. Osiris’in ve pek çok firavunun gömülü olduğu kutsal şehrin ilk adı (Abdjv) olup Modern Mısır’da El- Arabat, El- Mad-funa adlarıyla bilinen bölgededir.

Adim Budaşir’in oğlu olan bir kralın adıdır. Tufanın ardından yeraltı dünyasında bulunan babasının ruhuna danışarak ülkeyi yönetmiş, derin bir mağarada deniz suyunu distile ederek içme suyu elde etmiştir.

Adoratriks Amon-Ra’nın baş rahiplerine verilen isimdir.

Ageb Yeryüzünü kuşatan tüm su ve denizlerin tanrısıdır.

Ahmim Yukarı Mısır’da bir kentin adı olup bereket tanrısı Min’in bir tapınağını barındırmaktaydı. Bkz. Min

Ailuros Bastet olarak da bilinen kedi tanrının adıdır.

Ain Şams Güneşin doğduğuna inanılan bir kuyunun adıdır.

Akasya Heliopolis’in kuzeyinde tanrıların akasya ağacı (Latince: Acacia raddiana) altında doğduğuna inanılmakta olup Ölüler Kitabı’nda da bahsi geçmektedir.

Aken Ölüler dünyasına ruhları taşıyan geminin muhafızıdır.

Aker Yeryzünün kişileştirilmiş formu ve Ölüler tanrısının adıdır. Tüm yeraltı dünyasının hâkimi ve firavunların yeraltına inerken geçtikleri kapının bekçisidir.

Akert Ölülerin ikametgâhının ortak adıdır. Bkz. Aker ile ilgilidir.

Akeru Yeraltı dünya tanrılarının ortak adıdır.

Akh, Khu İnsan kişiliğini oluşturan beş bileşenden bir tanesinin adıdır.

Akhthoes Delirince timsahlar tarafından yenilmiş bir kralın adıdır.

Am-heh Yeraltı dünyasının tanrısının adıdır.

Aman Ölüleri yiyen bir iblisin adıdır.

Amathaunta Bir deniz tanrıçasının adıdır.

Amathaounta Ege Denizi tanrıçasının adıdır.

Amaunet Bir ana tanrıça adı olup ‘gizli olan’ anlamındadır. Mısır’a hayat veren kuzey rüzgârıyla sembolize edilmektedir. Çift cisiyetli tanrı Amon’un dişil formu olmalıdır.

Amenhotep 1. Hapu’nun oğlu Amenhotep olarak da bilinen mimar, rahip, kâtip ve firavun III. Amenhotep’in hizmetinde bir devlet görevlisinin adıdır.

2. 18. hanedana mensup dört firavunun adı olup en ünlüsü Akheneten’dir.

Ament Çöl kenarındaki bir ağaçta yaşayan ve öteki dünyanın kapısını gözleyen bir tanrıçanın adıdır. Yeni ölenleri karşılayıp onlara su ve ekmek ikram eder. Amonet’in varyasyonlarından birisi ya da ta kendisi olabilir.

Amentet Güneşin battığı yön olduğu için ölümle özdeşleştirilen batı yönünün kişileştirilmiş formu olan bir tanrıçanın adıdır.

Amenthes, Amenti Mısır kozmolojisinde ‘cehennem’ anlamına gelen, Osiris’in yargılandığı ölü ruhların ikametgâhıdır. Duat ve Akert ile özdeş olmalıdır.

Ammit, Ammut, Ahemait Bazen kadın formunda bazen insan gövdeli ama timsah, yaban kedisi ya da su aygırı kafasına sahip olarak tasvir edilen bir iblis adıdır. Eski Mısırlılar ona ‘ölü yiyici’ adını vermişlerdir. Tapınılmayan, tanrıça gibi görülmeyen ama korkulan bir varlık olarak saygı görmüştür.

Ammon Bkz. Amon

Amon Tanrıların efendisi olarak kabul edilip zamanla Ra ile özdeşleştirilerek Amon-Ra adıyla anılmıştır.

Amset Horus’un oğlu ve dört Amenti’den birisi kabul edilen insan başlı bir tanrının adıdır.

Amon, Amon, Amen, Ammon Mısır dilinde ‘gizli olan’ anlamına gelen ilk tanrının adıdır. 11. Hanedan (MÖ 2133-2000) döneminde Teb’in güçlü güneş tanrısı, daha sonraki dönemlerde tanrı Ra ile birleştirilerek Amon-Ra adıyla tüm Mısır’ın milli tanrısı olmuştur. Teb’in düşmesinden sonra Amon kültü çöl kabileleri tarafından Etiyopya’ya taşınmıştır.

 

Amon-Ra, Amon-Re Amon ve Ra tanrılarının bir kombinasyonu olup, Teb tanrısı Amon, bu birleşimle tüm eski Mısır’ın en büyük tanrısı olmuştur.

An Osiris’in adlarından birisidir.

Andjeti, Anjeti, Anezti, Anedjti En eski yeraltı tanrısının adı olup ölümden sonra dirilişten sorumludur. Aşağı Mısır’da özellikle Busiris kentinde yaygın bir şekilde tapınılmakta, Yunanca da Busiris adıyla tanınmaktaydı.

Andzti Nile nehri deltasının koruyucu tanrısıdır.

Anet Ra’nın saltanat kayığının önünde yüzen kutsal bir balığın adıdır.

Anhur Hem tanrı Re’nin düşmanlarını avlayıp öldüren avcılık tanrısı hem de kraliyet askerlerinin sembolize edildiği savaşçı kahramanın adıdır. Aslan başlı tanrıça Mekhit’in kocası olan Anhur’un en çok saygı gördüğü bölge ve kültünün merkezi yukarı Mısır’da Thinis şehridir. Yunan kültürüne Onuris formuyla geçmiştir.

Anit Zaman zaman Hathor ile özdeşleştirilen bir tanrıçanın adıdır.

Ankh Ölümden sonraki hayatı simgeleyen hiyeroglif sembolün adıdır. Üst bölümündeki halka (ana rahmi olabilir) ölümden sonraki sonsuz hayatı (nem Ankh) simgelemektedir.

Ankh-Neteru Yeraltında yaşayan dev yılanın adıdır.

Ankhoes Horus’un Yunanca adıdır.

Ankt Mızraklı bir savaş tanrıçasının adı olup eğri ve tüylü bir başlıkla tasvir edilmektedir.

Anouke Savaş tanrıçasının adı olup, sonraları Sais’in savaş tanrıçası Neith’le özdeşleştirilmiştir. Elinde ok ve yayıyla tasvir edilmiştir.

Anpu Anubis’in Yunanca adı olup, Bata’nın kardeşi olarak tanımlanmıştır.

Anti Kayıkçıların koruyucu tanrılarından birisinin adı olup şahin başlı bir insan olarak tasvir edilmektedir.

Anubis, Anpu, İenpv, Yinepu Çakal başlı ölüler tanrısının adı olup Yunanlar tarafından Hermes ile özdeşleştirilmiştir. Tüm Mısır’da tanınmakla birlikte Yukarı Mısır’da bulunan Kynopolis şehri Anubis kültünün en çok yaşatıldığı yerdir. Ölülere öteki dünyanın yolunu göstermesinin yanı sıra mumyalama tekniğinin mucidi olduğuna, ilk olarak Osiris’i on dört parçaya ayırıp mumyaladığına inanılmaktaydı. Stm adı verilen Anubis rahipleri mumyalama ayinleri sırasında çakal maskesi takmaktaydılar.

Anubit Anubis’in hizmetkârı yarı çakal yarı insan formunda bir canavarın adı olup firavunun sarayının koruyucusudur.

Anuket, Anket Nil nehrinin tarlalara hayat veren tanrıçasının adı olup ‘kucaklayan’ anlamına gelmektedir. Koçbaşlı tanrı Khnum ve Elephantine kraliçesi Satis ile birlikte Nil nehrine hayat veren ve tapılan üç tanrıdan birisidir. İlk hiyerogliflerde başında devekuşu tüyleriyle tasvir edilen tanrıça zamanla Nephthys (ev sahibesi) ile karıştırılmıştır. Yunan kültürüne Anukis adıyla geçmiştir.

Anukis Anuket’in Yunanca adıdır.

Apedemak Sudan savaş tanrısının adı olup, aslan başlı bir insan olarak tasvir edilmektedir.

Apep, Apepi, Aapep Ebedi karanlıkta yaşayan bir yılan tanrının adı olup karanlık, kaos ve kötülüğün sembolü olan bir canavardır. Güneş tanrısı Re’nin düşmanlarının başı olan Apep, Re’nin her gece kayığıyla yeraltı dünyasına yaptığı yolculuğa mani olmaya çalışmaktadır. Kötülükle iyiliğin mücadelesinde Apep’in tanrı Re’ye karşı kazandığı zaferler hep kısa süreli ve geçici olup ergeç Re Apep’i öldürecektir. Apep, Yunan kültürüne Apophis adıyla girmiştir.

Aphroditeopolis Yunanların Aphrodite ile özdeşleştirdikleri tanrıça Hathor’a tapınılan Mısır kentlerine verdikleri isimdir.

Apis Kutsal boğaya ya da Memphis boğası olarak bilinen tanrı olup ‘Hapi’ adıyla da bilinmektedir. Memphis kökenli Apis inanışı en azından 1. hanedan (MÖ 2925-2775) boyunca sürmüş olup Yunan ve Roma kültürlerine de yayılmıştır. Kutsal boğa öldüğünde vücudundaki bazı işaretlere bakılarak yerine konacak buzağı bulunur ve tağınağa yerleştirilirdi. Tapınak rahipleri boğanın hareketlerine göre kehanette bulunurlardı. Eski Ahit’te bahsi geçen altın dana heykeli de Apis kültüyle ilişkilidir. Herodot, Apis ile Epaphos’u özdeşleştirmiştir.

Bkz. Altın dana, Epaphos

Apis Öküzü Alnında ay formunda beyaz bir leke bulunan siyah öküzlere verilen isim olup tanrı Osiris’in ruhunu taşıdıklarına inanılıp saygı görürlerdi. Apis öküzleri ölünce mumyalanıp serapeum adı verilen bir mezara konulurlar yeni bir apis öküzü bulununcaya dek yas ilan edilirdi.

Apuatu Osiris’in en eski formunun adıdır.

Arensnuphis, Ari-hes-nefer, Arsnuphis, Harensnuphis Mısır’ın güneyi ile Sudan’ın kuzeyi arasında kalan ve antik çağda Nübye olarak adlandırılan bölgede yaşayan halkların inanışında yumuşak huylu bir tanrı olup Philae’de bir tapınağı bulunmaktaydı. Mısır bereket tanrıçası İsis’in eşi olarak çoğunlukla aslan şeklinde ya da kuş tüyünden taç giyen bir adam formunda gösterilmiştir.

Aslan Güneş tanrısının sembolüdür.

Arsapes Herşef’e Yunanların verdiği isimdir.

Arueris Tanrı Horus’a Yunanların verdiği isimdir.

Asar Osiris’in eski adlarından birisidir.

Ass Ra’nın adlarından birisi olup, dev bir yılan tarafından yutulurken tasvir edilmektedir.

Asten Toth ile özdeşleştirilen eski bir tanrının adıdır.

Aş Sahara çölünün tanrısının adı olup bazen Seth’le de özdeşleştirilir. Şahin başlı bir tanrı olarak tasvir edilen Aş verimli vahalarla da özdeşleştirilmiştir.

Aşar Özel bir taştan imal edilen Mısır’a özgü bir tılsımın adıdır.

Aşhlu Ölümden sonra gidilecek cennette mutluluk içinde üç bin yıl süreceğine inanılan yaşamın adıdır.

At Denizde yaşayan olağanüstü bir at olan Sabgarifiya, Arap atı ‘Farasi Bahri’ ile benzerdir.

Atet Kedi tanrıça Maau’nun bir formu olan bir ana tanrıçanın adıdır.

Aton, Aten, Yati Güneş tanrısının adı olup, insan elinin parmaklarına benzer, sona eren ışıklar yayan solar disk şeklinde tasvir edilmiş, firavun IV. Amenhotep (MÖ 1353-36) hanedanı boyunca saygı görmüştür. Koçbaşlı tanrılara tapan Teb’in Amon-Ra rahiplerinin aksine firavun IV. Amenhotep, Aton’a ibadet edilebilmesi için Akhetaton şehrini (bugünkü Tel el-Amarna) inşa ettirmiştir.

Atum, Tem, Tum Dünyayı ve diğer tanrıları yaratan güneş tanrısının adıdır. Atum, Amon, Khnum ve Ptah’tan oluşan eski Mısır’ın dört önemli tanrısından birisiydi ve bu kentin teologlarına göre ‘eksiksiz olan’ anlamına geliyordu. Söylenceye göre kendini Nun’un sularının dışında yaratmıştı. Bir diğerine göre başlangıçta Nun içinde bir yılandır. Muhtemelen ilk zamanlar Heliopolis kentinin yerel tanrısıyken zamanla önemi artmış tüm Mısır’a yayılmış ve Atum-Ra olarak adlandırılmıştır.

Auf, Efu Ra Güneş tanrısı Re’nin diğer bir adı olup, adını geceleri yeraltı dünyasının on iki katmanını yılan motifleriyle süslü bir kayıkla ziyaret ettiği için almış olabilir.

Ausaas Horus’un pek çok görünümünden birisi olan sabah güneşi tanrısı Harakhti’nin karısının adıdır.

Auteb Neşenin kişileştirilmiş dişil formunun adıdır.

Ba 1. Ölmüş insanların ölümsüzlüğüne inanılan ruhları için kullanılan kelime olup, insan kalpli kuş olarak tarif edilir. Mısır’da ölümden sonra ba ile bedenin son bir kez bir araya geleceğine inanılırdı. İnanışa göre ba, mumyalanmış cansız bedeni tabutunda son bir kez ziyarete gelirdi. İnsanın yaşam süresi boyunca bedeninde taşıdığı ba ölümden sonra öteki dünyaya gider ve orada ka ile birleşerek ölümsüzlük kazanırdı.

2. Koç başlı bereket tanrısı Mendes’in diğer adı olup, Yunan mitolojisinde Pan olarak bilinmektedir. Özellikle hamile kalmak isteyen kadınlar tarafından tapılırdı.

Ba Kuşu Tanrı Ba’nın insan başlı kuş formunda tasvir edilen formunun adıdır.

Ba Pef Kötü niyetli önemsiz bir yeraltı tanrısının adıdır.

Babi İnsanların bağırsaklarında yaşadığına inanılan şeytani bir tanrının adı olup, Ölüler Kitabı’nda bahsi geçmektedir. Babi cinsel deneyimle ilişkilendirilmiş olup penisi ereksiyon halinde bir Habeş maymunu (babun) olarak tasvir edilmiştir.

Bakha Thebai yakınlarında yer alan Hermonthis kentinde savaş tanrısı Menthu’nun beden bulduğu, güneşin sıcaklığıyla özdeşleşmiş kutsal bir boğanın adıdır.

Banebdjetet, Ba Neb Tetet, Banebdedet, Baneb Djedet Aşağı Mısır bölgesinde koç başlı tanrının adıdır. Harpakhered’in babası ve balık tanrıçası Hatmeit’in kocasıdır. Kültünün merkezi Mendes olan koç başlı tanrı Horus ve Seth’in Mısır tahtı için yaptığı mücadelede aracılık etmiştir.

Basamaklı Piramit Firavun Zoser için inşa edilmiş dış yüzeyi merdiven benzeri, basamaklar halinde yükselen piramitin adıdır.

Bastet, Bast Kedi başlı güneş ve bereket tanrıçasının adı olup, hamile kadınların koruyucusudur. Güneş tutulmasına sebep olabilecek gücü vardır. Eski Krallık kedi başlı, Orta krallık döneminde dişi aslan başlı aslan formunda ortaya çıkmıştır. Bubastis şehri kült merkezidir. Helenistik dönemde Bast ‘ay tanrıçası’na dönüşmüş ve Yunan kültüründeki Artemis’le yakınlaşmıştır.

Bkz. Ailuros

Bat, Bata Yukarı Mısır’da bir bereket tanrısının adı olup, kafası boğa gövdesi insan formundadır.

Beb, Bebti, Baba, Babu Ölüler kitabında adı üç kez geçen, Eski Mısır ölüler tanrısı Osiris’in ilk oğlunun adı olan bir tanrının adıdır.

Behedti Güneş tanrısı Horus’un Behdet (Ehdu) şehrindeki yerel formunun adı olup çömelmiş şahin olarak tasvir edilir.

Benben Taşı Üzerine Bennu kuşunun tünediği tanrı Ra’nın altın obeliskinin adıdır.

Bennu Atum-Ra’nın şafak zamanı girdiği kuş formunun adıdır.

Benu Hem güneş tanrısı Ra ile hem de Phoenix’le bağlantılı bir kuşun adı olup Osiris’in vücut bulmuş sembolüdür. Bazen balıkçıl kuşu olarak da tasvir edilmektedir.

Bes, Bisu Hamile kadınları ve çocukları kötü ruhlara, yılanlara ve talihsizliklere karşı koruyan, insanların erotik rüyalar görmesine sebep olan cüce bir tanrının adıdır. Cüce bir insan gövdesi ve aslan başına sahiptir. Bazı araştırmacılar en azından eski krallık döneminden beri bilinen Bes’in Mezopotamya ya da Afrika orijinli olduğunu ileri sürmüşlerse de Mısır dışında Bes tasvirlerine rastlanmamıştır.

Beset Cüce tanrı Bes’in dişi versiyonu olan koruyucu bir tanrıçanın adıdır.

Bes ve Beset, çeşitli kültürlerde karabasan, albastı, succubus gibi pek çok adı olan yaratıkların en eski örneği olabilir.

Bira Tapınma ayinleri sırasında alkollü bir içecek olan bira kullanılmaktaydı.

Bubastis Kimilerine göre Bast’ın adlarından birisi kimilerine göre ise oğludur.

Buchis Bkz. Bukhis

Bukhis Thebai yakınlarında Hermonthis şehrinde beyaz gövdeli, siyah kafalı bir boğanın adı olup savaş tanrısı Mentu’nun beden bulmuş formu ya da sembollerinden birisi olmalıdır.

Buto, Uto, Edjo, Vadjet, Vadjit Papirüs bitkisinin gövdesine sarılmış kobra yılanı şeklinde tasvir edilen bir tanrıça adıdır. Gerek Buto gerekse akbaba tanrı Nekhbet kralın koruyucu tanrıları olup, kralın tacında bazen tasvir edilirlerdi. Buto, bebek tanrı Horus’u emzirmiş, İsis’e yardım etmiş onu Delta bataklığına düştüğünde tehlikeli amcası Seth’ten korumuştur. Yunan mitolojisinde Delos’lu Leto ve Apollon’un hikâyeleri arasındaki benzerlik şaşırtıcıdır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009